اختلال استرس پس از تروما (post‐traumatic stress disorder; PTSD) یک اختلال ناتوان کننده سلامت روان است که ممکن است پس از قرار گرفتن در معرض حوادث آسیب‌زننده گسترش یابد. اختلال مصرف مواد (substance use disorder; SUD) یک اختلال رفتاری است که در آن استفاده از یک یا چند ماده با سطح بالایی از اضطراب، اختلال قابل توجه بالینی عملکرد یا هر دو همراه است. PTSD و SUD اغلب با هم رخ می‌دهند. همراه بودن این دو وضعیت عموما درمان سختی داشته و پیامدهای درمانی آن از پیامدهای درمانی هریک به تنهایی بدتر است. چندین درمان سایکولوژیکال برای درمان این وضعیت‌های همراه شکل گرفته‌اند، با این حال هیچ توافقی در مورد اینکه کدام درمان موثرترین است، وجود ندارد.

تعیین اثربخشی درمان‌های سایکولوژیکال در درمان نشانه‌های استرس پس از تروما، نشانه‌های سوء مصرف مواد مخدر، یا هر دو در افراد مبتلا به PTSD و SUD در مقایسه با شرایط کنترل (مراقبت‌‎های معمول، شرایط انتظار و عدم درمان) و دیگر درمان‌های سایکولوژیکال.

پایگاه ثبت تخصصی گروه افسردگی، اضطراب و بیماری‌های اعصاب در کاکرین (Cochrane Depression, Anxiety and Neurosis Group’s Specialised Register) را در همه سال‌ها تا 11 مارچ 2015 جست‌وجو کردیم. این پایگاه ثبت تخصصی شامل کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل شده مرتبط از کتابخانه کاکرین (The Cochrane Library) (همه سال‌ها)، MEDLINE (از 1950 تاکنون)، EMBASE (از 1974 تاکنون) و PsycINFO (از 1967 تاکنون) بود. هم‌چنین جست‌وجو در پلت‌فرم بین‌المللی پایگاه ثبت کارآزمایی‌های بالینی سازمان جهانی بهداشت (World Health Organization International Clinical Trials Registry Platform) و ClinicalTrials.gov، تماس با کارشناسان، جست‌وجو در کتاب‌شناختی‌های مطالعات وارد شده، و جست‌وجو در استنادات مقالات را هم انجام دادیم.

کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل شده مربوط به روان‌درمانی فردی یا گروهی برای افراد مبتلا به PTSD همراه با سوء مصرف مواد، در مقایسه با شرایط لیست انتظار، مراقبت‌های معمول، یا مداخلات حداقلی یا سایر شیوه‌های روان‌درمانی.

از روش‌های استاندارد روش‌شناسی مورد نظر کاکرین استفاده کردیم.

14 مطالعه با 1506 شرکت‌کننده در مرور وارد کردیم، که از میان آنها 13 مطالعه در سنتز کمّی (quantitative synthesis) وارد شدند. اکثر مطالعات بین جمعیت بزرگسالان انجام شده بودند. مطالعات در محیط‌های مختلفی انجام شده بودند. چهار مقایسه را شکل دادیم که تاثیرات روان‌درمانی را به جز مقایسه‌های متمرکز بر تروما و غیر‐متمرکز بر تروما در مقابل درمان‌هایی مانند مداخله معمول/حداقلی و سایر روان‌درمانی‌های فعال بررسی می‌کرد. مقایسه‌ها برای درمان‌های فردی یا گروهی طبقه‌بندی شدند. همه مداخلات فعال بر مبنای درمان شناختی رفتاری (cognitive behavioural therapy) بود. یافته‌های اصلی ما عبارت بودند از:

روان‌درمانی فردی مبتنی بر مولفه متمرکز بر تروما همراه با مداخله SUD موثرتر از درمان به شیوه معمول (TAU)/مداخله حداقلی برای وخامت PTSD پس از درمان (تفاوت میانگین استاندارد شده (SMD): 0.41‐؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 0.72‐ تا 0.10‐؛ 4 مطالعه؛ 405 = n؛ شواهد با کیفیت بسیار پائین) و در پیگیری‌های 3 تا 4 و 5 تا 7 ماه، بود. هیچ نشانه‌ای از تاثیر بر سطح مصرف مواد مخدر/الکل بعد از درمان (SMD: ‐0.13؛ 95% CI؛ 0.41‐ تا 0.15 ‐؛ 3 مطالعه؛ 388 = n؛ شواهد با کیفیت بسیار پائین) وجود نداشت، اما یک تاثیر کوچک به نفع روان‌درمانی فردی در پیگیری 5 تا 7 ماه (SMD: ‐0.28؛ 95% CI؛ 0.48‐ تا 0.07‐؛ 3 مطالعه؛ 388 = n) در مقایسه با TAU دیده شد. شرکت‌کنندگان کمتری درمان متمرکز بر تروما را نسبت به TAU به پایان رسانده بودند (خطر نسبی (RR)؛ 0.78؛ 95% CI؛ 0.64 تا 0.96؛ 3 مطالعه؛ 316 = n؛ شواهد با کیفیت پائین).

روان‌درمانی فردی با تمرکز بر مولفه تروما بهتر از روان‌درمانی برای SUD عمل نکرد، مگر در وخامت PTSD؛ (تفاوت میانگین (MD) 3.91‐؛ 95% CI؛ 19.16‐ تا 11.34؛ 1 مطالعه؛ 46 = n؛ شواهد با کیفیت پائین) یا مصرف مواد مخدر/الکل (MD: ‐1.27؛ 95% CI؛ 5.76‐ تا 3.22؛ 1 مطالعه؛ 46 = n؛ شواهد با کیفیت پائین). یافته‌ها بر اساس یک مطالعه کوچک بودند. تاثیری بر نرخ تکمیل درمان دیده نشد (RR: 1.00؛ 95% CI؛ 0.74 تا 1.36؛ 1 مطالعه؛ 62 = n؛ شواهد با کیفیت پائین).

روان‌درمانی غیر‐متمرکز بر تروما بهتر از TAU/مداخله حداقلی برای وخامت PTSD، زمانی که به صورت فردی (SMD: ‐0.22؛ 95% CI؛ 0.83‐ تا 0.39؛ 1 مطالعه؛ 44 = n؛ شواهد با کیفیت پائین) یا گروهی (SMD: ‐0.02؛ 95% CI؛ 0.19‐ تا 0.16؛ 4 مطالعه؛ 513 = n؛ شواهد با کیفیت پائین) تجویز شد، نداشت. هیچ داده‌ای در مورد تاثیرات استفاده از مواد مخدر/الکل در درمان‌های انفرادی وجود ندارد. هیچ شواهدی از تاثیری بر سطح مصرف مواد مخدر/الکل در درمان گروهی وجود نداشت (SMD: ‐0.03؛ 95% CI؛ 0.37‐ تا 0.31؛ 4 مطالعه؛ 414 = n؛ شواهد با کیفیت بسیار پائین). یک آنالیز تعقیبی (post‐hoc) برای دوز کامل گروه درمانی گسترده به نام Seeking Safety نشانگر کاهش مصرف مواد مخدر/الکل پس از درمان بود (SMD: ‐0.67؛ 95% CI؛ 1.14‐ تا 0.19‐؛ 2 مطالعه؛ 111 شرکت‌کننده) اما نه در پیگیری‌های بعدی. داده‌های مربوط به مورد تعداد شرکت‌کنندگانی که درمان را تکمیل کرده بودند، با درمان‌های فردی مرتبط نبود. تاثیری در نرخ تکمیل درمان در درمان گروهی دیده نشد (RR: 1.13؛ 95% CI؛ 0.88 تا 1.45؛ 2 مطالعه؛ 217 = n؛ شواهد با کیفیت پائین).

روان‌درمانی غیر‐متمرکز بر تروما بهتر از روان‌درمانی برای SUD عمل نکرد، به جز در وخامت PTSD؛ (SMD: ‐0.26؛ 95% CI؛ 1.29‐ تا 0.77؛ 2 مطالعه؛ 128 = n؛ شواهد با کیفیت بسیار پائین) یا مصرف الکل یا ماده مخدر (SMD: ‐0.22؛ 95% CI؛ 0.13‐ تا 0.57؛ 2 مطالعه؛ 128 = n؛ شواهد کیفیت پائین). تاثیری بر نرخ تکمیل درمان دیده نشد (RR: 0.91؛ 95% CI؛ 0.68 تا 1.20؛ 2 مطالعه؛ 128 = n؛ شواهد با کیفیت بسیار پائین).

چندین مطالعه عوارض جانبی را گزارش دادند. تفاوتی میان نرخ بروز در هیچ کدام از مقایسه‌ها دیده نشد. چندین مطالعه را دارای خطر سوگیری (bias) بالا یا نامشخص در حوزه‌های مختلف، شامل سوگیری تشخیص و سوگیری ریزش نمونه (attrition bias) ارزیابی کردیم.

اکثر شواهد این مرور را پائین تا بسیار پائین ارزیابی کردیم. شواهد نشان دادند که روان‌درمانی فردی متمرکز بر تروما در کنار درمان SUD بهتر از TAU/مداخله حداقلی در کاهش وخامت PTSD پس از درمان و در پیگیری طولانی‐مدت عمل می‌کند، اما SUD تنها در پیگیری طولانی‐مدت کاهش می‌یافت. تمام تاثیرات کوچک و مقاطع پیگیری هم عموما بسیار کوتاه بودند. شواهدی وجود داشت که نشان می‌داد تعداد کمتری از شرکت‌کنندگانی که درمان متمرکز بر تروما دریافت کردند، درمان را به پایان رساندند. شواهد بسیار کمی برای حمایت از درمان‌های یکپارچه فردی یا گروهی غیر‐متمرکز بر تروما وجود دارد. افراد با بروز وخیم‌تر و پیچیده‌تر (به عنوان مثال، بیماری جدی روانی، افراد مبتلا به اختلال شناختی و افراد در معرض خودکشی) از اکثر مطالعات این مرور کنار گذاشته شده بودند، به همین دلیل یافته‌های این مرور قابل تعمیم به چنین افرادی نیست. برخی مطالعات از مشکلات ساختاری مشهودی رنج می‌بردند و برخی دیگر فاقد قدرت بودند، که باعث محدود شدن نتیجه‌گیری‌ها می‌شد. انجام پژوهش‌های بیشتری در این زمینه مورد نیاز است.