پیشینه
میلیونها کودک و جوان خیابانی در سراسر دنیا در فضاهای خیابانی زندگی یا کار میکنند. آنها صرفنظر از اینکه ارتباط خود را با خانوادههای اصلی خود حفظ کرده یا نکرده باشند، در معرض آسیب خطرهای زیادی قرار دارند و علیرغم داشتن بسیاری تواناییها و مقاومتها، آنها از ساختارها و فرصتهای اجتماعی مهم کنار گذاشته میشوند.
اهداف
اهدافاولیه جستوجو ارزیابی اثربخشی مداخلات صورت گرفته در مورد کودکان و جوانان خیابانی که با اهداف زیر صورت گرفتهاند:
• ارتقاء جامعهپذیری (inclusion) و همبستگی مجدد (reintegration)؛
• افزایش سواد و توان محاسباتی؛
• تسهیل دسترسی به تحصیل و اشتغال؛
• ارتقاء سلامت روان، شامل عزت نفس؛
• کاهش آسیبهای ناشی از فعالیت جنسی زودهنگام و سوءمصرف مواد مخدر.
اهدافثانویه جستوجو • بررسی اینکه آیا اثرات ناشی از مداخلات صورت گرفته درون و میان جمعیتها تفاوت میکند یا خیر، و اینکه آیا شیب برابری (equity gradient)، این اثرات را تحت تأثیر قرار میدهد یا خیر، از طریق تعمیم (قیاس/ استقرا) یافتههای مرتبط با شرایط کشورهای با درآمد کم و متوسط (LMICs) (peters 2004).
• توصیف سایر اثرات رفتاری، روانی ـ اجتماعی، آموزشی و سلامتی، زمانی که نتایج مناسب گزارش میشوند.
• بررسی تاثیر ویژگیهای زمینهای در طراحی، ارائه خدمت و پیامدهای مداخلات.
• بررسی روابط بین تعداد مولفهها و طول دوره و اثرات مداخلات.
• نشان دادن دستاوردهای این یافتهها برای تحقیق و روشهای تحقیق آتی به منظور توسعه شواهد در رابطه با اهداف اولیه جستوجو.
• بررسی پیامدهای جانبی یا ناخواسته.
روش های جستجو
در پایگاههای اطلاعاتی کتابشناسی که در زیر آورده شدهاند، برای دستیابی به مطالعات مروری اصلی از آغاز سال 2012 میلادی، و وبسایتهای غیردولتی و سازمانی متنوع مرتبط، به جستوجو پرداختیم:
پایگاه کارآزماییهای بالینی ثبت شده کاکرین (CENTRAL؛ Cochrane Central Register of Controlled Trials)؛ MEDLINE و PreMEDLINE؛ EMBASE و EMBASE Classic؛ (Cumulative Index to Nursing and Allied Health Literature (CINAHL؛ PsycINFO؛ مرکز اطلاعات منابع آموزشی (ERIC؛ Education Resource Information Center)؛ چکیده منابع با موضوع روانی ـ اجتماعی، چکیده منابع با موضوع خدمات اجتماعی، چکیده منابع با موضوع اقدامات اجتماعی، Healthstar، منابع علمی سلامت آمریکای لاتین و کارائیب (LILACS؛ Latin American and Caribbean Health Sciences Literature)، سیستم منابع خاکستری در اروپا (OpenGrey)، پایاننامهها و رسالههای ProQuest؛ EconLit؛ تحقیقات اقتصاد و دارایی IDEAS، کاتالوگ کتابخانه JOLIS در خصوص هولدینگهای گروه بانک جهانی و کتابخانههای صندوق بینالمللی پول (IMF)، کتابخانه ویژه مطالعات توسعه بریتانیا (BLDS)، موتور جستجوی Google و Google Scholar. ما این جستوجو را برای بهروزرسانی مطالعه مروری، در اپریل سال 2015 میلادی با استفاده از همین روششناسی بهروز کردیم.
معیارهای انتخاب
این مطالعه دادههای مربوط به مطالعات مداخلهای صورت گرفته را با هدف کاهش آسیب یا همبستگی مجدد که از طرح مطالعاتی با یک گروه مقایسه استفاده کرده بودند، دربرمیگیرد. تمامی مطالعات از نوع تصادفی یا شبهتصادفیسازی شده بودند. مطالعات تنها در صورتی وارد مطالعه مروری میشدند که به ارزیابی مداخلات تدارک دیده شده برای کودکان و جوانان، از بدو تولد تا 24 سالگی، از تمامی مناطق با ویژگیهای زمینهای مختلف پرداخته بودند.
گردآوری و تحلیل دادهها
دو نویسنده مطالعه به صورت مستقل از هم نسبت به استخراج دادهها و ارزیابی خطر سوگیری (bias) و سایر عوامل ارائه شده در ارزیابی کیفیت خلاصه و بحث (رتبهبندی هر یک از توصیهها، ارزیابی، توسعه و ارزشیابی (GRADE)) اقدام کردند. ما دادههای مربوط به «اعمال مداخلات»، «ویژگی زمینهای»، «عوامل مرتبط با فرآیند»، «برابری» و «پیامدها» را استخراج کرده و پیامدها را ذیل «پیامدهای روانی ـ اجتماعی»، «رفتارهای جنسی خطرناک» یا «سوءمصرف مواد» گروهبندی کردیم. ما در جاهایی که معیارهای استفاده شده برای سنجش پیامدها به اندازه کافی شبیه بودند، نسبت به انجام متاآنالیز (meta-analysis) اقدام کردیم. ما سایر پیامدها را به صورت شفاهی ارزیابی کردیم.
نتایج اصلی
ما 13 مطالعهای را که به ارزیابی 19 مداخله صورت گرفته در کشورهای با درآمد بالا (HIC) پرداخته بودند، وارد این مطالعه مروری کردیم. هیچ ارزیابی صورت گرفته در کشورهای با درآمد پایین و متوسط (LMIC) را که به اندازه کافی قوی باشد، نیافتیم. در مجموع کیفیت مطالعه پایین، و اندازهگیریهای استفاده شده در مطالعات متنوع بود. شرکتکنندگان ذیل دو دسته «گذری» (drop-in) و «مبتنی بر پناهگاه» (shelter-based) تقسیم شده بودند. هیچ مطالعهای به اندازهگیری پیامدهای اولیه «همبستگی مجدد» و گزارش «عوارض جانبی» نپرداخته بودند. ما هیچگونه نتایج همگون و یکپارچهای را به صورت یک طیف از پیامدهای مرتبط، ذیل حوزههای «سلامت روانی- اجتماعی»، «سوءمصرف مواد» و «رفتارهای خطرناک جنسی» نیافتیم. مداخلاتی که ارزیابی شده بودند، عبارتند از برنامههای مبتنی بر درمان زماندار که ثابت کرد نسبت به خدمات گذری (drop-in) یا حمایتی (shlter) استاندارد و سایر مداخلات کنترلی اعمال شده در رابطه با اکثر پیامدها در بیشتر مطالعات، اثربخشتر نبودند. تغییرات مورد علاقه از سطح پایه برای پیامدها در مورد شرکتکنندگانی که تحت مداخلات درمانی و دریافت خدمات استاندارد قرار گرفتند، گزارش شدند. ما شاهد ناهمگونی قابل توجهی میان مطالعات و روش گزارشدهی غیرمنسجم دادههای مربوط به برابری (equity) بودیم. هیچ یک از مطالعات به اندازهگیری پیامد اولیه «همبستگی مجدد» یا گزارش عوارض جانبی نپرداخته بودند.
نتیجهگیریهای نویسندگان
تحلیل و بررسی، هیچ فایده بهطور همگون معنیداری را در رابطه با مداخلات درمانی متمرکز در مقایسه با خدمات استاندارد از جمله مراکز گذری، مدیریت موارد خاص و سایر مداخلات قابل مقایسه در مورد کودکان و جوانان خیابانی نشان نداد. با وجود این، خدمات در دسترس متداول به طور دقیق ارزیابی نشده بودند. ارزیابی قوی مداخلات، شامل مقایسه با عدم اعمال مداخله، مبنای شواهد قابلاتکاتری برای تاثیرگذاری بر اجرای خدمات به دست میدهد. برای بررسی مداخلات مربوط به کودکان و جوانان خیابانی با پیشینه و نیازمندیهای خدماتی متفاوت، به تحقیقات قوی بیشتری در کشورهای با درآمد پایین و متوسط نیاز است.
خلاصه به زبان ساده
مداخلات برای کاهش خطرها و ارتقاء جامعهپذیری کودکان و جوانان خیابانی
تخمین زده میشود که میلیونها کودک و جوان در سراسر جهان در خیابانها زندگی و کار میکنند. بسیاری از این افراد از خود در برابر مشکلات مقاومت نشان داده و دارای مهارتهای قوی مقابله با مسائل هستند. اما همواره در برابر انواع خطرها آسیبپذیر هستند. برای فراهم کردن بهترین فرصتها در زندگی برای این افراد، به خدماتی برای کاهش خطرها و پیشگیری از به حاشیه راندن آنها از متن اصلی جامعه نیاز است. 13 مطالعه به طور دقیق به ارزیابی 19 مداخله از قبیل خدمات برای حمایت از کودکان و جوانان خیابانی پرداختهاند (همه آنها در کشورهای با درآمد بالا انجام شدهاند). بیشتر آنها به مقایسه خدمات مبتنی بر درمان در مقابل خدمات گذری (drop-in) و حمایتی (shelter) یا در مقابل سایر مداخلات درمانی/ سلامتمحور پرداخته بودند. ما نتایج متنوع و درهمی در میان این مطالعات به دست آوردیم، اما درمجموع یافتهها نشان میدادند شرکتکنندگانی که درمان دریافت کرده بودند و آنهایی که خدمات عادی برای آنها تدارک دیده شده بود، به یک اندازه منتفع شده بودند. بهتر است تحقیقات بیشتری به بررسی فواید خدمات گذری و حمایتی به ویژه در کشورهای با درآمد پایین و متوسط پرداخته و بهتر است تمرکز آنها روی کودکان و جوانان خیاباتی باشد. هیچ یک از مطالعات، شرکتکنندگان قابل مقایسه با کودکان خیابانی کشورهای با درآمد پایین را که ممکن است در وهله اول برای گذران زندگی یا در نتیجه جنگ، مهاجرت یا شهریشدن در خیابان به سر برده باشند را در برنمیگرفتند. در مجموع ما کیفیت شواهد وارد شده را به این مرور در سطح پایین و متوسط ارزیابی کردیم.