بیماری آلزایمر شایعترین علت دمانس در افراد مسن است. یک رویکرد برای درمان علامتی بیماری آلزایمر، تقویت انتقال عصبی کولینرژیک (enhance cholinergic neurotransmission) در مغز از طریق مسدود کردن عمل آنزیم مسئول شکستن انتقال دهنده عصبی استیل کولین است. این امر میتواند توسط یک گروه از داروهای شناخته شده به عنوان مهارکنندههای کولیناستراز انجام شود. دونپزیل (donepezil) یک مهارکننده کولیناستراز است.
این مرور یک نسخه بهروز شده از مطالعه مروری است که نخستین بار در سال 1998 منتشر شد.
ارزیابی اثربخشی و ایمنی بالینی دونپزیل در افراد مبتلا به دمانس ضعیف، متوسط، یا شدید به علت ابتلا به بیماری آلزایمر، مقایسه اثربخشی و ایمنی دوزهای مختلف دونپزیل، و ارزیابی تاثیر دونپزیل در استفاده از منابع مراقبتهای بهداشتی و هزینهها.
ما پایگاه ثبت تخصصی گروه دمانس و بهبود شناختی در کاکرین (Cochrane Dementia and Cognitive Improvement Group)، MEDLINE ،Embase ،PsycINFO و تعدادی از منابع دیگر را در 20 می 2017 برای اطمینان از اینکه تا حد ممکن جستوجو جامع و بهروزرسانی باشد، جستوجو کردیم. علاوه بر این با اعضای گروه مطالعه دونپزیل (Donepezil Study Group) و ایزای اینک (Eisai Inc) تماس گرفتیم.
ما به دنبال تمامی کارآزماییهای دوسوکور، تصادفیسازی و کنترلشدهای بودیم که در آنها درمان با دونپزیل برای افراد مبتلا به دمانس خفیف، متوسط یا شدید به علت بیماری آلزایمر به مدت 12 هفته یا بیشتر اجرا شد و اثرات آنها با افراد دریافت کننده دارونما در گروه موازی از بیماران، یا در جایی که دو دوز مختلف دونپزیل را مقایسه کردند، مقایسه شد.
یک نویسنده مروری (JSB) دادههای مربوط به عملکرد شناختی، فعالیتهای زندگی روزمره، علائم رفتاری، وضعیت بالینی کلی، کیفیت زندگی، عوارض جانبی، مرگ و هزینههای مراقبتهای سلامت را استخراج کرد. در جای مناسب و در صورت امکان، ما اثرات درمان ترکیبی را برآورد کردیم. ما از روش GRADE (نظام درجهبندی کیفیت شواهد و قدرت توصیهها) برای ارزیابی کیفیت شواهد مربوط به هر پیامد استفاده کردیم.
30 مطالعه شامل 8257 شرکتکننده معیارهای ورود را به این مرور داشتند، که 28 مطالعه، نتایج را با جزئیات کافی برای متاآنالیز (meta-analysis) گزارش کردند. مدت زمان بیشتر مطالعات شش ماه یا کمتر بود. فقط یک کارآزمایی کوچک 52 هفته طول کشید. این مطالعات عمدتا کپسولهای دونپزیل را در دوز 5 میلیگرم در روز یا 10 میلیگرم در روز مورد آزمایش قرار دادند. 2 مطالعه، فرمولاسیون خوراکی با انتشار آهسته را که به مقدار 23 میلیگرم در روز ارائه شد، مورد آزمایش قرار دادند. شرکتکنندگان در 21 مطالعه بیماری خفیف تا متوسط داشتند، در 5 مطالعه بیماری متوسط تا شدید، و در 4 مطالعه بیماری شدید داشتند. 17 مطالعه بودجه یا حمایت مالی صنعتی دریافت کردند، 4 مطالعه بهطور مستقل از صنعت بودجه دریافت کردند و برای 9 مطالعه هیچ اطلاعاتی در مورد منبع مالی وجود نداشت.
تجزیهوتحلیل اصلی ما به مقایسه ایمنی و اثربخشی دونپزیل 10 میلیگرمی در روز با دارونما در مدت 24 تا 26 هفته درمان پرداخت. 13 مطالعه دادههای بهدست آمده را از 3396 شرکتکننده برای این تجزیهوتحلیل به اشتراک گذاشتند. 11 مطالعه از این مطالعات چندمرکزی بودند. 7 مطالعه بیماران مبتلا به بیماری آلزایمر خفیف تا متوسط را بهکار گرفتند، 2 مطالعه بیماران مبتلا به بیماری آلزایمر متوسط تا شدید و 4 مطالعه بیماران مبتلا به بیماری آلزایمر شدید، با میانگین سنی 75 سال را به کار گرفتند. تقریبا کیفیت تمام شواهد متوسط بود، که به دلیل محدودیتهای مطالعه کاهش یافت.
پس از 26 هفته درمان، دونپزیل هنگام مقایسه با دارونما با پیامدهای بهتری از نظر عملکرد شناختی که با مقیاس شناختی ارزیابی بیماری آلزایمر (ADAS‐Cog، بین 0 تا 70) (میانگین تفاوت (MD): 2.67 - ؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 3.31 - تا 2.02 - ؛ 1130 شرکتکننده؛ 5 مطالعه)، نمرات آزمون وضعیت منتال کوچک (MMSE ؛Mini‐Mental State Examination) (MD: 1.05؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 0.73 تا 1.37؛ 1757 شرکتکننده؛ 7 مطالعه) و اختلال شدید باتری (SIB؛ Severe Impairment Battery؛ بین 0 تا 100) (MD: 5.92؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 4.53 تا 7.31؛ 1348 شرکتکننده؛ 5 مطالعه) اندازهگیری شد، همراه بود. دونپزیل همچنین با عملکرد اندازهگیری شده بهتری در مطالعه همزمان مربوط به نمرات فعالیتهای روزانه زندگی در بیماری آلزایمر برای بیماری آلزایمر شدید (ADCS‐ADL‐sev) همراه بود (MD: 1.03؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 0.21 تا 1.85؛ 733 شرکتکننده؛ 3 مطالعه).
نسبت بیشتری از شرکتکنندگان تحت درمان با دونپزیل، در مقیاس تغییر درک کلی رتبهبندی شده توسط پزشکان، با بهبودی روبهرو شدند (نسبت شانس (OR): 1.92؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 1.54 تا 2.39؛ 1674 شرکتکننده؛ 6 مطالعه). تفاوتی بین دونپزیل و دارونما از نظر علائم رفتاری اندازهگیری شده توسط پرسشنامه عصبیروانی (NPI ؛Neuropsychiatric Inventory) (MD: 1.62 - ؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 3.43 - تا 0.19؛ 1035 شرکتکننده؛ 4 مطالعه) یا توسط مقیاس پاتولوژی رفتار در بیماری آلزایمر (BEHAVE‐AD ؛Behavioural Pathology in Alzheimer's Disease) scale) (MD: 0.4؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 1.28 - تا 2.08؛ 1035 شرکتکننده؛ 4 مطالعه) وجود نداشت. همچنین تفاوتی بین بین دونپزیل و دارونما از نظر کیفیت زندگی وجود نداشت (MD: 2.79 - ؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 8.15 - تا 2.56؛ 815 شرکتکننده؛ 2 مطالعه).
شرکتکنندگانی که دونپزیل دریافت کردند، بیشتر احتمال داشت که قبل از پایان درمان از مطالعه خارج شوند (24% در مقابل 20%؛ OR: 1.25؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 1.05 تا 1.50؛ 2846 شرکتکننده؛ 12 مطالعه) یا در طول مطالعه دچار عوارض جانبی شوند (72% در مقابل 65%؛ OR: 1.59؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 1.31 تا 1.95؛ 2500 شرکتکننده؛ 10 مطالعه).
شواهدی مبنی بر تفاوت بین دونپزیل و دارونما از نظر استفاده از منابع کلی مراقبتهای سلامت بیمار وجود نداشت.
3 مطالعه، دونپزیل 10 میلیگرم در روز را با دونپزیل 5 میلیگرم در روز به مدت 26 هفته مقایسه کرد. دوز 5 میلیگرم با عملکرد شناختی نسبتا بدی در ADAS-Cog همراه بود؛ اما در MMSE یا SIB بد نبود، با QoL کمی بهتر و عوارض جانبی و خروج از درمان کمتر همراه بود. 2 مطالعه، دونپزیل 10 میلیگرم در روز را با دونپزیل 23 میلیگرم در روز مقایسه کردند. هیچ تفاوتی در اثربخشی پیامدها وجود نداشت، اما شرکتکنندگان کمتری در دوز 10 میلیگرم در روز، دچار عوارض جانبی شده یا از درمان خارج شدند.
شواهد با کیفیت متوسط وجود داشت که نشان داد افراد مبتلا به دمانس خفیف، متوسط یا شدید ناشی از بیماری آلزایمر که در دورههای 12 تا 24 هفتهای با دونپزیل تحت درمان قرار گرفتند، منافع اندکی را در عملکرد شناختی، فعالیتهای روزمره زندگی و وضعیت کلی بالینی ارزیابی شده توسط پزشکان تجربه کردند. شواهدی وجود دارد که نشان میدهد استفاده از دونپزیل در مقایسه با دارونما هنگام ارزیابی هزینههای کلی منابع مراقبتهای سلامت گرانتر یا ارزانتر نیست. منافع دوز 23 میلیگرم در روز بیشتر از دوز 10 میلیگرم در روز نبود، و منافع دوز 10 میلیگرم در روز نسبت به دوز 5 میلیگرم در روز بیشترین مقدار را داشت، اما نرخ خروج و عوارض جانبی قبل از پایان درمان با دوز بالاتر بیشتر بود.